کتاب

نام كامل كتاب «بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علیهم‌السلام». این کتاب که دائرة المعارف بزرگ حدیث، شامل كلیه مباحث اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا فقه و كلام و... می‌باشد توسط علامه مجلسی، مولی محمد باقر بن محمد تقی تألیف شده است (۱۰۳۷- ۱۱۱۰ هجری). جمع آوری و تالیف شده است.

ارزش و اعتبار بحار الانوار: این كتاب از عمده‏ ترین و گسترده‏ ترین جوامع حدیثی شیعه است كه روایات كتب حدیث را با تبویب و نظم نسبتا كاملی جمع نموده است.وی در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، كلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده كرده است. علامه برای جمع آوری مطالب این كتاب به جهت امكانات فراوانی كه در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر كتاب را به دست آورده است. مجلسی در نقل مطالب بسیار دقیق عمل كرده و تقطیع در این كتاب جایگاهی ندارد. همچنین امانت در نقل و شیوه نقل مطالب دقیقا رعایت شده است.در مجموع بحار الأنوار كتابخانه‏ ای جامع از كتب و تألیفات معتبر شیعی است كه مطالب آن با نظم منطقی در كنار هم چیده شده است. در این كتاب مكررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذكر گردیده است.

انگیزه نگارش مجلسی: مرحوم مجلسی پس از آموختن كتب روایی مشهور به دنبال كتب و مراجع دور افتاده رفت.این اصول بخاطر بی ‏اعتنایی به آنها و توجه زیاد بزرگان به كتب مشهور از قبیل كتب اربعه و...مهجور مانده بودند و سالها كسی سراغ آنها را نمی‌گرفت. علامه كه اوضاع را چنین دید عده‌ای را برای یافتن این كتب به شهرها و كشورهای مختلف اسلامی گسیل داشت و با همت و پشتكار او مقدار زیادی از این كتب پیدا شد. علامه مجلسی پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه برداری و تكثیر این كتب نمود. به همین جهت است كه هم اكنون نسخه‌های خطی فراوانی از كتب مختلف اسلامی از قرن ۱۱ و ۱۲ هجری در دست است.

علامه شاگردان خود را نیز تشویق می‌کرد، به طوری كه مثلا از سید نعمت اللّه جزائری كه از شاگردان مبرّز علامه مجلسی است ده ها كتاب موجود است كه به خط خویش آنها را استنساخ نموده است. علامه مشكل مهمی در این كتب یافت و آن تنوع فراوان عناوین كتاب ها و تنوع موضوعات بود به طوری كه گاهی یافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها كاری بسیار مشكل و خسته كننده می‌شد.

از سویی بیم آن می‌رفت كه پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این كتب بنشیند و زحمات علامه و معاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این كتب نابود گردد. بخاطر این مسائل بود كه علامه مجلسی كمر همت بست تا «بحار الأنوار» را تألیف نماید و این میراث و گنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد.

از طرفی علامه همه چیز را در روایات و سنت نبوی و علوی می‌دید، لذا با آنكه در علوم مختلف قدم برداشت و راه های گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ اهل بیت علیهم‌السلام و سخنان آنان آمد.او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید: «من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانش ها سپری كردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تأمل در علم سودمند برای آخرت دریافتم كه زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم‌السلام بدست می‌آید...» بدین سان علامه كه علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هریك از آنها استادی توانمند بود وجهه نظر خویش را معطوف به كلمات گهربار معصومین علیهم‌السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعلیم و تعلم آنها صرف كرد. علامه با این اقدام بی‏ نظیر ده ها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد.

شیوه بیان مطالب‏ در بحار الانوار: كتاب بحار الأنوار به كتاب های متعدد تقسیم شده كه هر موضوع كلی یك كتاب است. هر كتاب نیز دارای ابواب كلی است و زیر مجموعه هر باب كلی باب های جزئی قرار دارد.برخی ابواب جزئی نیز دارای فصل هایی است كه زیر مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متأثر از كتاب كافی است، البته تفاوت هایی هم در این بین دیده می‌شود. از جمله علامه برخی ابواب و كتب را برای اولین بار مطرح كرده مانند «كتاب السماء و العالم» و تاریخ انبیاء و ائمه علیهم‌السلام.

در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است.در صورت لزوم، توضیح و تفسیری هم برای آیات بیان شده كه بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و «مفاتیح الغیب» فخر رازی است. پس از آن روایات هر باب به تفصیل آمده است. روایات با ذكر سند كامل و مأخذ نقل ذكر شده است. در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند «بیان» توضیحات و شرح هایی بر روایات زده كه بسیار از حیث مطالب و موضوعات متنوع است، به طوری كه جمع‏ آوری این شرح‏ها و بیان‏ ها خود چند جلد كتاب ارزشمند می‌شود.

تاریخ تألیف‏ کتاب: ابتدای نوشتن بحار در سال ۱۰۷۰ هجری بود و تا سال ۱۱۰۳ هجری ادامه یافت. البته مجلدات بحار به ترتیب تألیف نگشت بلكه كاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال ۱۰۷۷ هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت. جلد دهم در سال ۱۰۷۹ هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم كامل شده و جلد سوم نیز در سال ۱۰۸۰ به اتمام رسید. آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود كه در سال ۱۱۰۳ هجری كامل گشت.(این ارقام مجلدات بر اساس ترتیب ۲۵ جلدی علامه است.)

تعداد مجلدات‏ بحار الانوار: بحار الأنوار توسط مؤلف در ۲۵ جلد تنظیم شد.البته به جهت طولانی شدن جلد ۱۵ این جلد به ۲ مجلد تقسیم شد و رقم مجلدات بحار به ۲۶ رسید. دار الكتب الاسلامیه همین ۲۶ جلد را در ۱۱۰ جلد چاپ نموده كه جلد ۵۴- ۵۶ آن فهرست ها و آدرسهای كتاب می‌باشد. متأسفانه علامه مجلسی فرصت پاكنویس قسمت دوم جلد ۱۵ تا پایان كتاب را نیافته است. (بجز جلد ۱۸ و ۲۲). این مجلدات توسط میرزا عبد الله افندی، صاحب ریاض العلماء كه از شاگردان علامه بوده پاكنویس شده است. به همین خاطر شیوه نگارش این مجلدات با بقیه كتاب بسیار متفاوت است و برخی عناوین بابها خالی است و روایتی در آنها دیده نمی‌شود. توضیحات و بیان‌های علامه نیز در این قسمت از كتاب كاهش چشمگیری دارد.

منابع بحار الأنوار: پیرامون منابع نقل علامه در بحار، توضیحاتی در مقدمه كتاب آمده است. ایشان در فصل اول از مقدمه نام ۳۷۵ كتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با كلماتی چون «و غیره» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است. این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده ‏اند و شامل كتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، كلام، فلسفه و لغت می‌شوند. به خاطر اشتهار كتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانی نقل نكرده است.(بجز كافی كه بیش از ۳۵۰۰ مورد به آن استناد شده، و الا مثلا از من لا یحضره الفقیه كمتر از یكصد مورد نقل دارد.)

در بین منابع، بجز كتاب «شهاب الأخبار» بقیه كتب كاملا شیعی است. (علامه قاضی نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شیعه می‌داند.) بیشترین ذكر علامه مجلسی از كتب اهل سنت به جهت تأیید یا توضیح روایات است یا برای رد روایات عامه. میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یكسان نیست. ایشان برای حدود ۸۰ منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص كرده كه این كتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند. بعضی كتب مانند طب الرضا علیه‌السلام، توحید مفضل، مسائل علی بن جعفر علیه‌السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و كتاب أهلیلجه به طور كامل در متن بحار آمده‌اند. علامه بجز این منابع از دیگر كتب بسیار كم استفاده كرده و در بیشتر موارد، آن كتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است.

علامه از برخی منابع ذكر شده در ابتدای كتاب اصلا استفاده نكرده مانند كتاب های « جمل العلم و العمل » و « المقنع » سید مرتضی و « منتقی الجمان » و بسیاری از آثار ابن طاووس ( شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشكلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به این كار نشده است.)

اعتبار منابع‏ بحار الانوار: علامه مجلسی با دقت و وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های كتب آورده است.از جمله اینكه: بسیاری از این كتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری كه علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی كتب چون احتجاج و غرر الحكم كه اسناد روایات را حذف كرده‌اند چون روایاتشان مطابق دیگر كتب بوده معتبر دانسته شده‌اند. از كتبی مانند عوالی اللآلی و تنبیه الخواطر كه روایات شیعه و سنی را مخلوط كرده ‏اند بسیار كم استفاده شده. روایات برخی كتب همچون كتاب قاضی نور الله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است. از كتاب های مصباح الشریعه و دیوان امام علی علیه‌السلام بسیار كم نقل شده، چرا كه سند ندارند و شباهت آنها به كلام معصوم علیه‌السلام كم است. علامه صحیح ‏ترین و معتبرترین نسخه‌ها را در حد امكان به دست آورده، بنابر این شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده‏ اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام روایات آن كتب نیست چنان كه علامه نیز گاهی در «بیان» های خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد.

شرح و مستدرك كتاب‏ بحارالانوار: آنچنان كه از سخنان علامه روشن می‌شود ایشان در ضمن تألیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در ۱۳ مجلد از بحار بسیار كم است و روشن است كه علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نكرده است. مجلسی روایاتی نیز در دست داشته كه در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدیدی كه بدست می‌آورد در كتابی مستقل بعنوان « مستدرك البحار» جمع نماید كه متأسفانه اجل به او مهلت نداد.

ترجمه‏ مجلدات بحارالانوار: ترجمه‌های زیادی از بحار موجود است از جمله:

۱- ترجمه‏ ای توسط یكی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر.

۲- ترجمه‏ ی با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای ۱۳۳۲ هجری.

۳- «كشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی.

۴- « بنادر البحار»، كه ترجمه و تلخیص بحار است از سید علی نقی فیض الاسلام متوفای ۱۴۰۶ هجری (مترجم نهج البلاغه و صحیفه سجادیه).

۵ - ترجمه برخی قسمت های بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه. تذكر: برخی از این ترجمه‌ها از یك یا چند مجلد بحار بصورت پراكنده است.

مهمترین اثر: مهمترین و معروفترین اثری كه پیرامون بحارالأنوار تا كنون تألیف شده كتاب ارزشمند « سفینة البحار» است كه توسط محدث كبیر حاج شیخ عباس قمی (متوفای ۱۳۵۹ هجری) تدوین شده است.

دیگر فعالیت های انجام شده: پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوان دیگری صورت گرفته كه شامل ترجمه‌های فراوان، تلخیص ‏های متنوع، معجم‌های گوناگون و به شكلهای مختلف و مستدركاتی هستند كه به جهت اختصار از ذكر نام آنها خودداری می‌کنیم.

چاپ‏ های متعدد بحارالانوار:

۱- كتاب بحار الأنوار اولین بار در ۲۵ جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به كمپانی است.

۲ – چاپ دیگر این كتاب توسط دار الكتب الإسلامیه در ۱۱۰ جلد تهیه شده است.از این چاپ به دفعات مكرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است.  در یك چاپ از مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام كه افست همان چاپ اسلامیه است فهرست‏ های بحار كه جلد ۵۴- ۵۶ بوده به آخر كتاب منتقل شده، بنابر این شماره مجلدات از ۵۴ به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است.

جایگاه، یژه گی ها و زندگی علامه مجلسی‏: محمد باقر بن محمد تقی بن مقصود علی مجلسی، معروف به علامه مجلسی و مجلسی ثانی در سال ۱۰۳۷ هجری در شهر اصفهان دیده به جهان گشود. خاندان علامه مجلسی از جمله پر افتخارترین خاندان‌های شیعه در قرون اخیر است. در این خانواده نزدیك به یكصد عالم وارسته و بزرگوار دیده می‌شود و از نزدیكان علامه پس از بررسی تنها علم و فضل مشاهده می‌کنیم:

۱- جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار حافظ، ابو نعیم اصفهانی صاحب كتاب هایی چون‏« تاریخ اصفهان » و « حلیة الأولیاء » است.

۲- پدر علامه، مولی محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول (۱۰۰۳- ۱۰۷۰ هجری) صاحب كرامات و مقامات معنوی و روحی بلند است. او محدث و فقیهی بزرگ است و كتاب هایی نیز تألیف نموده است. محمد تقی مجلسی شاگرد شیخ بهایی و میرداماد است. او در علوم مختلف اسلامی تبحر داشته و در زمان خویش مرجعیت تقلید را به عهده داشته است. وی در كنار مرجعیت، از اقامه نماز جمعه و جماعت نیز غفلت نمی‌کرد و امام جمعه اصفهان بود.  از جمله پرورش یافتگان مكتبش می‌توان به:علامه مجلسی ( كه بیشترین استفاده را از پدر خویش برده است)، آقا حسین خوانساری و ملا صالح مازندرانی اشاره نمود.

۳- علامه دو برادر داشت كه آنها نیز مردانی متقی و زاهد بودند به نامهای ملا عزیز اللّه و ملا عبد اللّه، كه برای تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم‌السلام به هندوستان رفت و ساكن آنجا گردید.

۴- خاندان علامه مجلسی نه تنها مردانی عالم و دانشمند به جامعه تحویل داده، بلكه زنان این خاندان نیز پا به پای مردان خویش قدم برداشته‌اند. علامه مجلسی چهار خواهر داشت كه آنان نیز هر یك دارای تألیفات و تحقیقات ارزنده‏ای در علوم اسلامی می‌باشند. از جمله تألیفات آنان می‌توان به:شرح كافی، المشتركات فی الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزائی اشاره نمود. همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علمای بزرگ بودند. كسانی همچون ملا صالح مازندرانی، ملا میرزای شیروانی، ملا علی استرآبادی و میرزا محمد فسایی.

۵ - علامه مجلسی دارای ۵ پسر بود كه همگی از محضر علم و معارف پدر بهره ‏مند شدند و به مدارجی بالا دست یافتند.

۶- دامادهای علامه هم كه ۵ نفر بودند از طلاب و فضلای آن زمان بودند و علامه با عنایتی خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان درمی‌‏آورد.  علاوه بر اینها خاندان‌های بزرگی از علمای آن عصر مرتبط با علامه مجلسی بودند، مانند وحید بهبهانی، بحر العلوم، طباطبایی بروجردی، میرزا عبد الله افندی صاحب ریاض العلما، شهرستانی و...

مقام علمی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی آنچنان شهرتی در علوم مختلف اسلامی دارد كه محتاج هیچ بیان و توضیحی نیست. نام علامه مجلسی چون آفتابی بر آسمان فقاهت و اجتهاد می‌درخشد. علامه مجلسی از جمله بزرگانی است كه از جامعیت خاصی برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهی اجمالی به مجموعه عظیم بحار الأنوار این نكته را بخوبی آشكار می‌سازد.  این علوم در كنار علوم عقلی همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتی ممتاز و بی‏ نظیر ساخته است. نظری گذرا به « كتاب السماء و العالم » در بحار الأنوار این جامعیت را بخوبی نمایان می‌سازد. برخی علامه مجلسی را در طول تاریخ اسلامی از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بی‏ نظیر دانسته‌اند. علامه ریزبینی و نكته سنجی‏ های بسیار زیبایی پیرامون روایات مشكل دارد. بیانه ای علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است و كمتر می‌توان در آنها خطا و اشتباهی یافت.  علامه مجلسی، علاوه بر علومی چون روایات اهل بیت علیهم‌السلام در فقه نیز تبحری بالا داشته، گرچه اكثر مجلدات فقهی بحار مجال پاكنویس شدن نیافته است.

شخصیت معنوی‏ علامه مجلسی: علمای دین نه تنها از استاد خود درس علم و دانش می‌آموزند، بلكه سیر و سلوك معنوی خویش را زیر نظر اساتید عارف بالله سپری می‌نمایند. علامه مجلسی همزمان با طی مدارج علمی و سریعتر از آن مدارج معنوی و كمالات روحی را پیمود تا آنجا كه مصداق واقعی «عالم ربّانی» گشت.این ادعا با مروری بر سجایای اخلاقی ایشان كاملا روشن می‌شود. که از آن جمله می‌توان به خصائص بارز اخلاقی علامه اشاره نمود:

۱- یاد خداوند: شاگرد گرانقدر او « سید نعمت اللّه جزائری» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچگاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام می‌داد.

۲- زیارت: اوبه «زیارت» ائمه هدی علیهم‌السلام اهمیت فراوان می‌داد و با وجود مشكلات آن زمان و امكانات بسیار ابتدایی برای مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتی طولانی در جوار آن بزرگواران سكنی گزید. او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.

۳- توسل: توجه خاص به توسل به معصومین علیهم‌السلام باعث گردید علامه مجلسی پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانی در بحار الانوار بیاورد و بجز آن، چند كتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: « زاد المعاد » كه مرجعی مهم در كتب ادعیه متأخر است و« تحفة الزائر » و ترجمه ‏هایی از زیارت جامعه كبیره و دعای سمات و...

۴- زهد و پارسایی: یك ویژگی بسیار مهم در زندگی این بزرگ مرد، زهد و پارسایی و ساده زیستی اوست. علامه در عهد صفوی می‌زیست و شیخ الاسلام حكومت صفوی بود و در یك كلام، تمام امكانات دولت در اختیار او بود، اما با همه اینها زندگی شخصی علامه در نهایت زهد و سادگی سپری می‌شد.

۵ - تواضع: تواضع علامه مجلسی از دیگر خصائص اوست. علامه هیچگاه به مقام اجتماعی و بالا و پایین بودن موقعیت یا سنّ افراد نگاه نمی‌کرد. او از سید علی خان مدنی، شارح گرانقدر صحیفه سجادیه مطالب فراوانی در بحار آورده است و می‌دانیم كه سید علی خان ۱۵ سال كوچكتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعی هم به او نمی‌رسید. خلاصه اینكه جمع شدن همه این خصائص روحی و كمالات معنوی با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتی ممتاز ساخته بود كه در تاریخ مثل و مانندی برای او دشوار پیدا می‌شود.

اوضاع سیاسی‏: علمای بزرگوار شیعه در طول تاریخ با وجود فشارها و محرومیت ‏ها و اختناق های فراوان زحمات ارزنده‌ای كشیده و آثاری گرانبها به یادگار نهاده‌اند. آنان با خون دل خوردن‏ها و زحمات طاقت فرسا نهال تشیع را آبیاری نمودند و این میراث عظیم پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم را به ما رساندند. در این بین هر گاه اوضاع نسبتا مساعدی فراهم می‌شد و فشارها بر علیه شیعیان كم می‌شد شاهد شكوفایی بی ‏نظیر فقها و علما و فیلسوفان شیعه هستیم. از جمله این موقعیت ها عصر شیخ مفید و شیخ طوسی را در حكومت آل بویه می‌توان برشمرد. همچنین دوره صفویه و زمان علامه مجلسی شاهدی صادق بر این گفتار است.

علامه مجلسی با عنایت به انتساب شاهان صفویه به تشیع و اینكه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار علیهم‌السلام می‌دانستند بیشترین استفاده را در جنبه‌های مختلف نمود. تألیف بزرگترین دائرة المعارف حدیث شیعه در غیر چنین زمانی و با عدم امكانات اقتصادی بسیار دشوار می‌نمود.

سال شمار زندگانی علامه مجلسی: علامه مجلسی در زمان شاه عباس اول كه مردی با سیاست و با كفایت و در عین حال، مردی سنگدل و بی‏ رحم بود متولد شد. زمانیكه شاه صفی پس از او به حكومت رسید، عراق از قلمرو حكومت ایران جدا شد. پس از شاه صفی، شاه عباس دوم كه ۹ سال داشت به حكومت رسید و در مجلس تاجگذاری او بود كه علامه از او خواست شراب خواری و فروش آن و برخی اعمال منكر دیگر ممنوع شود. او هم به توصیه‌های علامه عمل كرد، اما رفته رفته، او نیز چون دیگر شاهان آلوده شراب و... شد.

منزلت اجتماعی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی در میان مردم از نفوذ بی ‏سابقه‏ ای برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوی و بیان سحر انگیز خود مردم را از میخانه و قهوه ‏خانه‌ها به مساجد كشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصی برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارك رمضان و شب های قدر جمعیت بی ‏سابقه ‏ای به مساجد روی می‌آوردند.

علامه در سلاطین صفوی هم نفوذ بالایی داشت. او كه سیاستمداری مقتدر بود، با تدبیر خویش در زمان سلاطین بی‏ كفایت صفوی كشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقیقا پس از وفات علامه مجلسی بود كه كشور دچار هرج و مرج شد و افغان‌ها به ایران حمله كردند و حكومت صفویه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعی و سیاسی خویش بسیاری از نسخه‌های كمیاب كتب قدما را استنساخ  كرد و میراث عظیمی از تشیع را از نابودی نجات داد.

مسلك علمی‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی روشی معتدل ما بین اصولی و اخباری داشت. او در عین اینكه محدثی بزرگ بود به علوم عقلی هم توجهی خاص داشت. او از جمله بزرگانی است كه علوم عقلی همچون فلسفه را خوانده و از اساتید این علوم محسوب می‌گشت و در عین حال همه چیز را در منبع و سرچشمه وحی یافت و تمام همت خویش را به نشر روایات معصومین علیهم‌السلام اختصاص داد. تنها حساسیت علامه به انحرافات در دین بود. او كه در زمان خویش شیوع صوفیگری را می‌دید دست به مبارزه‏ ای قاطعانه با تصوف زد و در این مسیر با استعانت از اهل بیت علیهم‌السلام به پیروزی چشمگیری نائل شد.

لقب علامه مجلسی: علامه، محمد باقر مجلسی این لقب پر افتخار را از بزرگانی همچون وحید بهبهانی، علامه بحرالعلوم و شیخ اعظم انصاری اخذ كرده است. این بزرگان كه هریك دریایی متلاطم از علوم و معارف اسلامی هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسی این لقب را در مورد او به كار بردند و به حق او علامه عصر خویش بود.

شیخ الاسلام اصفهان‏: علامه مجلسی در سال ۱۰۹۸ از سوی شاه سلیمان صفوی به سمت شیخ الاسلامی اصفهان منسوب شد. شیخ الاسلام بالاترین و مهم ترین منصب دینی و اجرایی در آن عصر بود.او قاضی و حاكم در مشاجرات و دعاوی بود. تمام امور دینی زیر نظر مستقیم او انجام می‌گشت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده می‌شد شیخ الاسلام سرپرستی درماندگان و ایتام و... را نیز برعهده داشت. نكته مهم در اینجا آن است كه علامه این منصب را با اصرار و التماس شاه پذیرفت و در همان مجلس، شاه چند بار كلمه التماس را بر زبان آورد تا علامه راضی به پذیرفتن این منصب گردد. علامه تا پایان عمر خویش عهده دار این وظیفه مهم بود.

اساتید علامه مجلسی: متأسفانه با آنكه اطلاعات ما در مورد زندگی علامه مجلسی فراوان است، پیرامون اساتید او اطلاع كمی در دست داریم. البته مشایخ روایت علامه را می‌شناسیم اما اینكه علامه محضر درسی چه كسانی را درك كرده مبهم است. از جمله اساتید و مشایخ نقل علامه‏ اند:

۱- پدرش محمد تقی مجلسی (متوفای ۱۰۷۰ هجری) كه استاد علامه در علوم نقلی بوده است. ۲- مرحوم آقا حسین خوانساری (متوفای ۱۰۹۸ هجری)، فرزند آقا جمال كه استاد علامه در علوم عقلی بوده است. این دو بزرگوار اساتید علامه هستند، اما مشایخ نقل او:  ۳- مولا محمد صالح مازندرانی (متوفای ۱۰۸۶ هجری) ۴- ملا محسن فیض كاشانی (متوفای ۱۰۹۱ هجری) ۵ - سید علی خان مدنی صاحب شرح معروف بر صحیفه سجادیه علیه‌السلام (متوفای ۱۱۲۰ هجری) ۶- شیخ حرّ عاملی مؤلف كتاب وسائل الشیعه (متوفای ۱۱۰۴ هجری).  لازم به ذكر است كه این دو تن علاوه بر اجازه‏ هایی كه به علامه داده ‏اند از ایشان اجازه هم گرفته‌اند بنا بر این جزء شاگردان علامه نیز محسوب می‌گردند.

شاگردان‏ علامه مجلسی: بیش از یكهزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فیض علامه مجلسی استفاده نموده‌اند. علامه اجازهای فراوانی نیز به شاگردان خویش داده است. از جمله شاگردان علامه‏ اند: ۱- سید نعمت اللّه جزائری ‏ ۲- جعفر بن عبد اللّه كمره ‏ای اصفهانی‏ ۳- زین العابدین بن شیخ حرّ عاملی‏  ۴- سلیمان بن عبد الله ماحوزی بحرانی‏  ۵ - شیخ عبد الرزاق گیلانی‏  ۶- عبد الرضا كاشانی‏  ۷- محمد باقر بیابانكی‏ ۸ - میرزا عبد الله افندی اصفهانی مؤلف محترم ریاض العلماء  ۹- سید علی خان مدنی مؤلف گرانقدر ریاض السالكین (شرح صحیفه سجادیه علیه‌السلام) ۱۰- شیخ حرّ عاملی‏  ۱۱- ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایی شیرازی‏  ۱۲- محمد بن حسن، فاضل هندی و...

تألیفات‏ علامه مجلسی: علامه مجلسی عمری بسیار پر بركت داشت. او در عمر ۷۳ ساله خویش بیش از یكصد كتاب به زبان فارسی و عربی نوشت كه تنها یك عنوان آن بحارالأنوار است با ۱۱۰ جلد و عنوان دیگر مرآة العقول با ۲۶ جلد. حدود ۴۰ كتاب نیز به ایشان نسبت داده شده است. اولین تألیف علامه را كتاب الأوزان و المقادیر یا میزان المقادیر دانسته‌اند كه در سال ۱۰۶۳ تألیف شده. آخرین تألیف ایشان هم كتاب حق الیقین‏ است مربوط به سال ۱۱۰۹ هجری، یعنی یك سال قبل از وفات ایشان. برخی كتب علامه عبارتند از:

۱- بحار الأنوار، كه یك مجموعه بزرگ روایی و تاریخی است و در ضمن آن تفسیر بسیاری از آیات قرآن كریم هم آمده است.

۲- مرآة العقول‏، شرح كافی ثقة الاسلام كلینی است در ۲۶ جلد.

۳- ملاذ الأخیار، شرح تهذیب شیخ طوسی است در ۱۶ جلد.

۴- الفرائد الطریفة، شرح صحیفه سجادیه علیه‌السلام است.

۵ - شرح أربعین حدیث‏، كه از بهترین كتب در این موضوع می‌باشد.

۶- حق الیقین‏، در اعتقادات است و به زبان فارسی نوشته شده. علامه چندین كتاب كلامی دیگر نیز دارد.

۷- زاد المعاد، در اعمال و ادعیه ماهها (فارسی)

۸ - تحفة الزائر، در زیارات (فارسی)

۹- عین الحیاة، شامل مواعظ و حكم برگرفته از آیات و روایات معصومین علیهم‌السلام (فارسی)

۱۰- صراط النجاة

۱۱- حلیة المتقین‏، در آداب و مستحبات روزانه و در طول زندگی (فارسی)

۱۲- حیاة القلوب‏ در تاریخ پیامبران و ائمه علیهم‌السلام در سه جلد (فارسی)

۱۳- مشكاة الأنوار، كه مختصر حیات القلوب است (فارسی)

۱۴- جلاء العیون‏ در تاریخ و مصائب اهل بیت علیهم‌السلام (فارسی)

۱۵ - توقیعات امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف همراه با ترجمه آنها.

۱۶- كتب فراوانی بعنوان ترجمه احادیث خاص مانند ترجمه توحید مفضل و...

۱۷- كتبی در موضوع ترجمه ادعیه و زیارات همچون زیارت جامعه كبیره و دعای سمات و...

۱۸ - رساله‌های فراوان فقهی كه به جهت اختصار از آنها نام نمی‌بریم كتاب هایی نیز در موضوعات مختلف از قبیل تفسیر، رجال، تراجم و... از علامه به یادگار مانده است. نكته قابل توجه در آثار علامه مجلسی آن است كه ایشان اكثر عناوین كتبش را كتاب های فارسی تشكیل می‌دهد و این نكته توجه علامه را به هدایت جامعه خویش كه فارسی زبان بودند بخوبی نشان می‌دهد. (گرچه كتب عمده و منبع، همچون بحار الأنوار و مرآة العقول عربی هستند).

وفات‏ علامه مجلسی: چراغ عمر علامه مجلسی پس از ۷۳ سال نور افشانی در شب ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۰ هجری در شهر اصفهان‏ خاموش گشت و جهان از فیض وجود این عالم گرانمایه محروم شد. علامه هنگام مرگ كارهای نیمه تمامی داشت كه موفق به اتمام آنها نشد از قبیل تكمیل بحار الأنوار، نوشتن مستدرك البحار و... گرچه پس از ایشان شاگردان و ادامه دهندگان این راه پر فروغ خدمات ارزشمندی ارائه نمودند، اما جای خالی یك عالم فرزانه را هیچكس و هیچ چیز پر نمی‌کند

منبع: مجموعه سیره معصومین